خاتم کاری از هنر های اصیل ایرانی است که می‌توان آ ن را به یکی از نگین های انگشتر صنایع دستی ایران تشبیه نمود. بیشتر خاتم سازان مبدا و محل پیدایش این هنر را زادگاه حافظ میدانند؛ اما امروزه این هنر در شهر اصفهان رونق بس یاری پیدا کرده و می توان این شهر را پایگاه هنر خاتم کاری نام برد. خلاقیت و روش نفکری خالق این هنر، سبب پدید آ مدن محصولی زیبا، چشم نواز و نفیس از چند ماده اولیه ساده همچون: استخوان حیوانات مختلف، چوب انواع درختان و مفتول های فلزی از جنس برنج، آلومینیوم و نقره شده است.
در یک تعریف کلی، خاتم کاری عبارت است از چند ضلعی های منظم و رنگین بر سطح کار بر مبنای ایجاد طرحی هندسی، موزاییک وار یا مثلثی که در مجموع طرحی منظم، اثری شکیل، زیبا و چشم‌نواز را پدید می‌آورد.
تعریف کلی خاتم کاری
در تعریفی کلی، خاتم‌کاری عبارت است از چند ضلعی های منتظم و رنگین بر سطح زیر ساخت کار بر مبنای ایجاد طرحی هندسی، موزاییک وار یا مثلثی که در مجموع طرحی منظم؛ اثری شکیل، زیبا و چشم نواز را پدید می‌آورد. برای آشنایی بیشتر نسبت به این هنر-صنعت اصیل می بایست در ابتدا نگاهی به شیوه ساخت این آثار، مواد و مصالح لازم داشت و سپس عوامل موثر در شناخت یک خاتم مرغوب و اصیل را بررسی کرد.
کاربرد های خاتم کاری
خاتم کاری در گذشته اغلب در خانه های اشراف که می‌توانستند هزینه های این هنر را بپردازند، دیده می‌شد؛ به عنوان مثال برای تزئین قاب های نقاشی، دیوار و پنجره ها. قدیمی ترین اثر خاتم باقی مانده مربوط به هزار سال قبل است که منبر مسجد عتیق شیراز می‌باشد.
امروزه در بعضی کار های خاص هم برای جلوه هرچه بیشتر از خاتم استفاده می‌شود .به علت قیمت نسبتا مناسب خاتم کاری این هنر ایرانی در خیلی از خانه های ایرانی یافت می‌شود و البته غیر از کاربرد های بسیار در لوازم تزئینی و مورد نیاز مانند: صفحه های شطرنج، جعبه ی جواهرات، ظروف شکلات خوری، در خارج از منازل نیز بسیار مورد استفاده و استقبال قرار می‌گیرد. برای مثال: به عنوان ست مدیریتی خاتم کاری و قلمدان های اداری، قندان، قاب، گلدان و . …
یکی از کاربردهای اساسی ظروف خاتم کاری در هدایای تبلیغاتی است که توسط سازمان ها و شرکت ها به مهمانان داخلی و خارجی و یا حتی به مناسبت های گوناگون به کارکنان شرکت ارائه می‌شود. از جمله هدایای تبلیغاتی و سازمانی هنر خاتم کاری می‌توان به قاب های خاتم کاری شده، ساعت خاتم ، جای قلم خاتم، شکلات خوری خاتم، وسایل میز کار مانند جا دستمالی خاتم کاری و … اشاره نمود.
مواد اولیه خاتم کاری
در ساخت ظروف، لوازم و قطعات خاتم؛ سیریشم و لاک را میتوانیم مواد اولیه در ساخت خاتم نام ببریم. در تولید این محصول چشم نواز عمدتا از ابزار های بومی مانند: انواع چوب گردو (قهوه ای)، آ بنوس (سیاه رنگ)، عناب (قهوه ای مایل به قرمز)، شمشاد (زرد)، نارنج، کبوده و …؛ انواع استخوان همچون عاج فیل و استخوان شتر، استخوان اسب و نیز مفتول های فلزی از جنس برنج، آلومینیوم و بعضی مواقع از مفتول نقره استفاده می‌شود.
ابزار موردنیاز ساخت خاتم
از جمله ابزار موردنیاز و ضروری برای صنایع دستی خاتم‌کاری می‌توان گیره فلزی، سوهان تیز ،چکش، گاز انبر، اره سیم ساب دار، مثلث ساب، مغار، متر فلزی، خط کش ثابت و خط کش تیردار، گونیا و پرگار را نام برد. در شهر اصفهان، خاتم کار اول چوبهای رنگی مانند عناب، نارنج، فوفل، آبنوس و … را به صورت نواری و با ارتفاع ۶۰ سانتیمتر برش می‌دهد تا خشک شوند.
برای کارهای با کیفیت بالا از استخوان هم استفاده می‌کنند به این تر تیب که اول نوارهایی از استخوان شتر را حدود ۳ ماه در آب آهک قرار میدهند تا رنگ آ ن کاملاً سفید شود. در مرحله بعدی خاتم کاری، برش نوارهای چوب و استخوان را برش داده و سوهان کاری می‌کنند تا سطح مقطع مثلثی شکل و تمیز به دست آید که در اصطلاح سنتی به آ ن “شش” می‌گویند. این نوار ها در کنار نوار برنجی که از طریق حدیده کردن کاملاً شبیه قطعات چوب و استخوان گردیده به صورت یک چیدمان رنگی و منظم با لایه ای از چسب سریش در کنار هم قرار میدهند.
شش های آ ماده شده با نخ بسته می‌شوند تا ضمن خشک شدن محکم در کنار هم چسبیده شوند این عمل تا بدست امدن یک گل کامل با ارتفاع ۶۰ سانتیمتر ادامه پیدا می‌کند. پس از آماده کردن چند گل آ ن ها را بین دو تخته در کنار هم می‌چینند و لابه لای آن‌را با چسب چوب یا سریش پر می‌کنند و زیر پرس به صورت یک تکه در می آورند که به آن “قامه” گفته می‌شود.
سپس استاد کار از طریق اره مویی لایه هایی به ضخامت بین یک الی یک و نیم میلی متر را از سطح قامه برش می‌دهد؛ که به آ ن “لنگه” می‌گویند. پس از آماده سازی زیرساخت از طریق نجاری خاتم ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد بر روی زمینه کار توسط چسب های مخصوص و با حرارت دادن چسبانده می‌شوند. بعد از بتونه کاری و ساییدن و ترمیم سطح کار خاتم آماده شده و در آخر با لایه ای از سیلرکیلر پوشانده می‌شود .
هر چقدر خاتم آماده شده ظریف‌تر و محکم‌تر باشد و از مواد اولیه با کیفیت بالا ساخته شده باشد ارزش آن بیشتر است. در بعضی موارد به جای برنج از طلا و نقره نیز اس تفاده می‌شود. اشیاء خاتم کاری شده به حرارت و رطوبت حساس بوده و در صورتی که کیفیت خوبی نداشته باشد در مجاورت با این عناصر از سطح کار بلند شده و به اصطلاح می‌ریزد.
رنگ های مورد استفاده در خاتم کاری
درباره رنگ های مورد استفاده در ساخت و رنگ آمیزی مثلث های رنگی موجود در خاتم، باید بدانیم که در گذشته تمام رنگ های موجود در قطعه ای از خاتم؛ طبیعی بوده اند و خاتم سازان فقط رنگ سبز را از طریق رنگ زنگاری تهیه و استفاده می‌کردند.
نکات مهم در خاتم کاری
از مراحل مهمی که در ساخت یک قطعه خاتم کاری شده، بس یار حائز اهمیت است و بی دقتی و قصور در آن، سبب ایجاد مشکلاتی در پیکره این هنر اصیل می‌شود، عبارت است از:
١. تهیه نقشه برای نشان دادن چگونگی چیدن قطعات خاتم
۲. تهیه و آ ماده کردن مواد اولیه لازم بر اساس نوع کار و نوع طرح مورد نظر
٣. پیچیدن خاتم (گل ها)
۴. برش قطعات و پرس کردن آنها
۵. انتخاب زیرساخت مناسب (سطحی که قرار است خاتم روی آن قرار بگیرد)
٦. چسباندن برش‌های خاتم روی سطح زیرساخت
۷. پرداخت و جلاکاری
نکات مهم تشخیص خاتم مرغوب
هنگام خرید یک محصول خاتم کاری باید به نکاتی مهم، همچون نکات زیر توجه کنیم:
اولین مطلب مهم درباره یک خاتم کاری مرغوب، توجه به اشکال ترس یم شده روی خاتم می‌باشد. نکته بعدی که هنگام بررسی یک محصول خاتم باید به آ ن توجه داشته باشیم؛ قرینه بودن گل های رسم شده روی شیء، از نظر مهندسی و نجاری است. زیرا اگر نقوش روی محصول قرینه و یک شکل نباشند، علاوه بر کاهش زیبایی آن از کیفیت محصول نیز کاسته می شود.
یکی دیگر از نکات حائز اهمیت این است که هرچه مثلث های کار شده روی خاتم ریز تر و ظریف تر باش ند؛ کار از ارزش بیشتری برخوردار است. چسب به کار رفته برای زیرساخت باید از چسب های مرغوب و محکم و نیز سازگار با مواد بوده باشد. از دیگر نکات مهم صاف بودن سطح خاتم، دقت در برش و نیز چیدمان و قرینه سازی و موزون بودن نقوش است .
نتیجه گیری
صنایع دستی خاتم با توجه به اینکه شناسنامه فرهنگ و تمدن ایران می‌باشد، می‌تواند گزینه خوبی جهت آشنایی همگان با تمدن ایرانیان باشد که جنبه تبلیغاتی هم دارد.
از علل استفاده از صنایع دستی خاتم کاری در هدایای تبلیغاتی این است که به صنف و قشر خاصی تعلق ندارد و هر شخص هنر دوست در هر سمت از هدیه دیپلماتیک صنایع دستی در روابط دیپلماتیک گرفته تا روابط سازمانی می‌تواند از آن استفاده نماید. خاص بودن این هدیه تبلیغاتی منجر شده است تا در دهه های اخیر استفاده از صنایع دستی رواج بسیار داشته باشد. در نتیجه بهتر است به جای هدیه دادن اشیاء چینی و خارجی؛ صنایع دستی تولید کشور خودمان را جایگزین کنیم و هنر ایرانی را رواج بخشیم.
اگر می‌خواهید محصولی کاملا مرغوب، همراه بسته بندی نفیس و چشم نواز را با خیال راحت و بدون دغدغه تهیه کنید؛ می توانید به صنایع دستی اریسا که یکی از معتبر ترین تولیدکنندگان در زمینه بسته بندی و ارائه ی صنایع دستی است، مراجعه کنید. همچنین برای مشاهده ی محصولات خاتم کاری ما، پیشنهاد میکنیم از صفحه ی صنایع دستی خاتم کاری چوب و مس و خاتم بازدید نمایید.
