هنر شیشه گری به اقدامی گفته می شود که با انجام آن از متریال شیشه مذاب و محصولات آن لوازمی با قابلیت تزیینی و کاربردی تولید می شود. صنایع دستی شیشه ای، در عین سادگی، با درخشش زیبا زیر نور، جزو هنر های دستی پرطرفدار به حساب می‌آیند. در واقع شیشه ترکیبی از سیلیکات های قلیایی است که در کوره و دمای مورد نظر به حالت مذاب و خمیری در می آید و می توان با استفاده از فن و مهارت آن را به شکل مورد نظر خود تبدیل کرد. شیشه موادی است که در ساختار خود شکل های هندسی ندارد، به همین دلیل پس از ذوب شدن به راحتی فرم می پذیرد و می توان فرم دلخواه را در آن اجرا کرد.
شیشه گری هنر و صنعتی است که بشر از هزاران سال قبل با آن آشنا بوده است و در طول تاریخ از این هنر و صنعت در ابعاد مختلف زندگی درباری و عادی استفاده کرده است و امروزه نیز با وجود اینکه شیشه گری به یک صنعت تبدیل شده و نیازهای جوامع از طریق آن رفع می شود اما، شیشه گری دستی و سنتی به عنوان یک پیشه و هنر همچنان جریان دارد.
تاریخچه هنر شیشه گری
هنر شیشه گری عمری به درازای تاریخ دارد و به همین دلیل می توان ریشه های پیدایش این صنعت را به دوران حجر نسبت داد. بشر برای عبور از عصر حجر و ورود به دنیای باستان، در زندگی خود تحولاتی را ایجاد کرد و شیشه گری یکی از مواد مهمی بود که کمک کرد تا انسان پای به دنیای جدیدی بگذارد. کم کم با فرآوری سنگ شیشه، تجارت آن نیز رونق گرفت و به قبایل و دیگر مناطق رواج یافت. این مورد نیز تاثیر قابل توجهی بر کیفیت ساخت محصولات شیشه ای کرد و باعث استفاده آن در سطح وسیع تری از زندگی بشر شد. بر طبق یافته های باستان شناسی ساکنین میان رودان اولین کسانی بودند که توانستند فن ذوب شیشه را انجام دهند. در ایران نیز از دوران قبل باستان بشر با شیشه آشنا بود و در دوران باستان و سلسله های متعدد ایرانی، هنر شیشه گری، در زمره هنرهای مهم به شمار می رود.
در واقع ایرانیان هنر شیشه گری حرفه ای را پس از سقوط نینوا، از مردمان آن فرا گرفتند. نینوا بزرگترین مرکز تولید کننده شیشه در میان رودان بود. ارستوفانیس نویسنده نامدار یونانی از کیفیت و زیبایی جام های بلورین هخامنشی در یکی از نمایشنامه های خود یاده کرده است و یافته های باستانشناسی اطراف تخت جمشید این گفته های او را تایید می کند. اما بزرگترین تحول در ساخت محصولات شیشه ای ابداع روش دم بود که در قرون اولیه میلادی صورت پذیرفت و بشر با کمک این فن توانست انواع ظروف شیشه ای را با ظرافت بسیار بالایی تولید کند. در دوران اسلامی نیز هنر شیشه گری در دوران مختلف مورد توجه بود و اوج این هنر در دوران سلجوقیان بوده است. در این دوران حکومت مرکزی از این هنر و صنعت حمایت های زیادی کرد و تکنیک های مختلف شیشه گری و همچنین نقاشی روی شیشه از این دوران باب شد. این هنر سپس در دوران تیموری و صفوی نیز ادامه یافت و حیات باشکوه آن در اواخر دوران قاجار با روی کار آمدن محصولات صنعتی افول چشمگیری کرد.
بررسی هنر شیشه گری در دوران معاصر
با ورود محصولات صنعتی از شیشه به بازار، حرفه سنتی شیشه گری افول قابل توجهی کرد اما به دلیل ذوق هنری و علاقه زیاد جامعه ایرانی به صنایع دستی، این هنر و صنعت چند هزار ساله به هیچ وجه متوقف نشد و امروزه نیز کارگاه های مختلف در نقاط مختلف کشور وجود دارند که هنر شیشه گری را در سطح وسیع انجام می دهند. از جمله این مناطق می توان به اصفهان، یزد، میمند فارس، شیراز، قمصر کاشان و غیره اشاره کرد. در این مناطق کارگاه ها با سبک سنتی و اکثر با شیوه فوتی کار تولید محصولات را انجام می دهند. در نهایت کار این کارگاه ها برای پرداخت شامل تراش و یا نقاشی به دیگر هنرمندان سپرده می شود.
انواع صنایع دستی شیشه ای
هنر شیشه گری منجر به تولید انواع محصولات می شود که در ابعاد مختلف زندگی مورد استفاده قرار می گیرند و می توانند جنبه تزیینی و کاربردی داشته باشند. لوازم کاربردی زندگی مثل پارچ، لیوان، استکان، ابزار پذیرایی، لوازم زیورآلات، لوازم دکوراتیو مثل گلدان ها، فانوس ها و غیره از مهمترین انواع صنایع دستی شیشه ای هستند. همچنین در یک دسته بندی کلی می توان انواع صنایع دستی شیشه ای را به این موارد تقسیم بندی کرد:
- محصولات شیشه ای تراش خورده که شامل انواع ظروف، وسایل دکوراتیو و قطعات زیورآلات می باشند.
- محصولات شیشه ای مات که برای ساخت انواع اشیاء مورد استفاده قرار می گیرند.
- محصولات شیشه ای نقاشی شده که معمولا به وسیله هنرمندان نقاش، کارهایی بر روی شیشه اجرا می شود.
- محصولات شیشه ای دو پوست و سه پوست
ابزار و لوازم کار ساخت صنایع دستی شیشه ای
هنر شیشه گری و ساخت صنایع دستی شیشه ای ، یک هنر ساده است و به همین دلیل برای انجام آن نیاز به ابزار زیادی نیست. مهمترین وسیله کار این هنر لوله دم است که معمولا از فولاد و آلیاژهای خاص ساخته می شود و با طول 1 الی 1.20 متری که دارد، برای فرم دهی شیشه مذاب مورد استفاده قرار می گیرد. در کارگاه شیشه گری خرده شیشه و یا سيليس را به همراه موادی مثل شوره، کربنات براکس، نیترات در کوره و در دمای حدود 1800 درجه سانتیگراد ذوب می کنند. پس از خروج شیشه مذاب از کوره با وسایلی به نام قاشق، دستگاه چرخان، انبر، قیچی و تخته نسبت به فرم دهی شیشه اقدام می کنند تا محصول نهایی که یک اثر صنایع دستی شیشه است، بدست آید. به طور کلی عناصر تولید کننده شیشه عبارتند از:
- عناصر یا مواد ذوب کننده شامل انواع سود مثل استات سدیم، کربنات سدیم و سولفات سدیم هستند.
- عناصر تثبیت کننده که برای ذوب بهتر و یکدست استفاده می شوند و عمدتا شامل بی کربنات سدیم هستند.
- عناصر سفید کننده شامل رنگ هایی می شود که رنگ های ضایعات شیشه را خنثی می کنند.
شیوه و مراحل اجرای شیشه گری
برای اجرای هنر شیشه گری ابتدا ضایعات شیشه و یا سیلیس را در کوره قرار می دهند تا ذوب شود. به مواد ذوب شده شیشه بار می گویند. هنرمند شیشه گر به وسیله چرخاندن لوله دم در کوره، مقداری بار از آن بر می دارد، و سپس در داخل دم می دمد تا یک گوی کوچک گرد پدید آید. به این گوی گرد، گوی اول می گویند. سپس صبر می کنند تا گوی اول سرد و سخت شود. پس از این اتفاق دوباره گوی اول را در داخل شیشه مذاب کوره فرو می برند تا سطح گوی اول از لحاظ ضخامت و شیب ساخت کاملا همواره شود. به علت کم بودن دمای مواد مذاب، گوی دوم را بر روی میله دو سر شاخه قرار می دهند و می چرخانند و سپس به وسیله قاشق که از جنس چوب است، بار را قاشقی می کنند و پس از این کار استاد کار به میزان دلخواه در دم فوت می کند تا سایز مورد نیاز در گوی دوم ایجاد شود.
در مرحله بعد ساخت صنایع دستی شیشه ای، میله دو سر شاخه را بر روی دستگاه چرخان قرار می دهند و استاد کار با انبر و تخته فرم های دلخواه را بر روی گوی ایجاد می کند. در مرحله بعد کار را در آب سرد فرو می برند که به این مرحله آبگز کردن گفته می شود. ممکن است در طی این مرحله شیشه ترک بردارد، به همین دلیل استاد کار دو مرتبه شیشه را به داخل کوره می برد، تا ترک ها رفع شوند در نهایت محصول شیشه گری نهایی را به گرم خانه انتقال می دهند و مدت 24 تا 48 ساعت صبر می کنند تا محصول به مرور سرد شود. پس از تولید محصول نهایی کار برای پرداخت به کارگاه های تراش، تلفیق با فلز، نقاشی و غیره برده می شود.
