کشور ایران کشوری پهناور، پراز شگفتی و آداب و رسوم ارزشمند است. یکی از ارزشمندترین آداب و رسوم ایرانی، شب یلداست که به طرز عمیقی در زندگی افراد گره خورده و برای هرکسی اهمیت زیادی دارد. رسوم شب یلدا به دلیل تنوع قومیتی که در ایران وجود دارد، نقطه به نقطه متفاوت است. این تفاوت باعث شده که در عین اتحاد هر منطقه‌ای هویت خاص خودش را داشته باشد.
آشنایی با رسوم هر منطقه به کسب بینش عمیق‌تر در خصوص فرهنگ ایرانی کمک کرده و باعث می‌شود که با این گنجینه فرهنگی ارزشمند بیشتر آشنا شوید. به همین خاطر تصمیم گرفتیم که به شکل کامل و دقیق بخش عمده‌ای از رسوم شب یلدا، برای هر قومیت ایرانی را شرح داده و فلسفه نمادهای شب یلدا را بیان کنیم. مطمئنیم که مطالعه این مقاله برای شما لذت بخش خواهد بود؛ چرا که قرار است با نکات عمیقی در خصوص فرهنگ شب یلدا آشنا شوید.
چرا شب یلدا برای ایرانیان اهمیت دارد؟
شب یلدا، شبی نمادین است که باید در آن روز به جشن و سرور پرداخت تا بتوان بر سیاهی و تاریکی زمستان پیروز شد. در ایران باستان که شغل اکثریت افراد کشاورزی بود، به محض شروع شب یلدا به جشن و پایکوبی می‌پرداختند تا روزهای کوتاه به سر بیاید و به بهار رخصت حضور دهد. برای ایرانیان باستان تاریکی نماد اهریمن است که باید با روشنایی و گرمای این شب دور شود. به همین خاطر به تدریج انواع رسوم شب یلدا در سرتاسر ایران به وجود آمده و تا امروز هم ادامه دارد.
هرچند که امروز دیدگاه ایرانیان باستان در خصوص برای طیف وسیعی از افراد قابل قبول نیست؛ اما به تدریج یلدا تبدیل به بهانه‌ای شده که افراد در کنار همدیگر زندگی را جشن گرفته و کینه و کدورت‌ها را از دل بزدایند. حتی بسیاری از افراد مناسبت‌های مهم مثل عقد و عروسی را در این روز برگزار می‌کنند تا یلدای خاطره انگیزتری داشته باشند.
انواع آداب و رسوم شب یلدا در اقوام مختلف ایرانی
همانطور که گفتیم کشور ایران تنوع قومیتی زیادی دارد. هر قومیت ایرانی خود زبان و فرهنگ منحصربه فردی دارند که باعث شده حتی اجرای آیین‌های مشترک ایرانی در هر نقطه به شکل خاص و متفاوتی اجرا شود. برای هر ایرانی آگاهی از این آداب و رسوم و ویژگی‌های جذاب آن قطعا مهم، قابل توجه و حتی واجب است؛ چرا که جهان‌‌بینی افراد را گسترده‌تر می‌کند. در ادامه در خصوص رسوم شب یلدا در نقاط مختلف ایران صحبت کرده‌ایم:
شب یلدا لرها؛ پر سروصدا و شورانگیز
برگزاری شب یلدا در شهرهای لرنشین مثل لرستان، ایلام و کهکیلویه و بویراحمد به شکل بی‌نظیری انجام می‌شود. شب یلدا در این مناطق به ( اول قاره) مشهور است. از جذاب‌ترین رسوم شب یلدا که در لرستان، می‌توان به آواز و سر وصداهای شورانگیز اشاره کرد. در ابتدای شب کودکان و نوجوانان بر پشت بام رفته و با شعر و نوا به زبان محلی می‌گویند که امشب شب یلداست و حتی با سازهای محلی مشغول نواختن می‌شوند و از ابتدای شب شادی را مهمان خانه‌ها می‌کنند.
همچنین آن‌ها به پشت بام همسایه‌ها رفته و با خواندن شعر (امشو اول قاره، خیر د هونت بواره، نون و پنیره و شیره، کیخا حونت نمیره) طلب تنقلات و جایزه می‌کنند. در لرستان قاشق زنی هم یکی از سنت‌های شب یلدا است. زنان و مردان چهره خود را می‌پوشانند و با ضربات قاشق حضور خود را اعلام می‌کنند تا تنقلات دریافت کنند.
مردم این مناطق شب یلدا را در کنار بزرگترها گذرانده و با یکدیگر مشغول گفت و گو و معاشرت می‌شوند. خوراکی‌هایی مثل هندوانه، انار، انواع آجیل‌های برشته برای سفره‌های یلدایی انتخاب شده و بر طبق رسوم شام هم سبزی پلو با ماهی، بوقلمون یا بره است.
شب یلدا ترک‌ها؛ رنگین و صمیمی
مردم آذربایجان، اردبیل، یزد و دیگر نقاط ترک نشین نیز از فرهنگ غنی و بی بدیل یلدایی برخوردارند. خوردن هندوانه اهمیت زیادی در شب یلدا دارد؛ چرا که بر اساس گفته‌های قدیمی باعث می‌شود سرمای استخوان سوز زمستان را حس نکرده و نسبت به آن مقاوم باشند. همچنین در این شب به خوردن برنج سفید پخته شده مشغول می‌شوند که نماد برکت و روزی است.
انواع حلوا، آجیل، آش‌های محلی هم در این شب سرو می‌شود. حافظ خوانی از رسوم مهم در این شب بوده و از کوچک و بزرگ فال می‌گیرند تا درباره آینده پند و اندرزی را از حافظ شیرازی آویزه گوش خود کنند. داستان‌های قدیمی زیادی نیز درخصوص این روز وجود داشته که بزرگترها برای کوچکتر تعریف کرده تا سینه به سینه منتقل شود.
💥مطالعه بیشتر: حافظ خوانی شب یلدا، سنت دیرینه و زیبا
کرسی و جمع شدن دور هم از مشخصه‌های مهم شب یلدا در این نقاط بوده. همچنین افراد ترک زبان پوشش‌های محلی خوش رنگی دارند که در چنین روز مبارکی پوشیده و محفل را زیباتر می‌کنند. نوای سازها و آوازهای محلی نیز در شب یلدا به گوش همه رسیده و شبی با محیط صمیمی‌تر را می‌سازد.
شب یلدا گیلک‌ها؛ خوشمزه و اصیل
شب یلدا در گیلان با تنوع زیادی از خوراکی‌ها برگزار می‌شود. انواع خوراکی مخصوص مثل (او کونوس) یا کونوس آب کرده، کاکا، ترشی محلی، کدو حلوایی پخته شده و لبو پخته شده در این روز بر سر سفره‌های یلدایی دیده می‌شود. از آداب و رسوم شب یلدای گیلک‌ها می‌توان به طناب بازی و کمربند بازی اشاره کرد که باعث می‌شود شب دلنشینی برای خانواده‌ها ساخته شود.
در استان گیلان، شب یلدا برای تازه عروس‌ها اهمیت زیادی دارد؛ به همین خاطر همه خانواده در اولین شب یلدای مشترک به منزل تازه عروس رفته و هدیه‌های مختلفی به او تقدیم می‌کنند. از رسوم قدیمی یلدا در شب گیلان که دارد به فراموشی سپرده می‌شود، می‌توان به فال هندوانه اشاره کرد.
💥مطالعه بیشتر: برای خانه تازه عروس‌ها در شب یلدا چه هدیه‌ای ببریم؟
در این فال پوست هندوانه به چهار قسمت طولی تقسیم می‌شود. افرادی که نیت دارند و درمورد مسئله‌ای دو به شک هستند، این چهار پوست را به پست سر خود پرت می‌کنند. اگر هر چهار پوست به سمت سبز بیفتد یعنی نیت پسندیده و خوب است و هرچقدر که تعداد پوست سفید بیشتر باشد، آن نیت نامناسب و غیرقابل قبول است.
شب یلدا کردها؛ شیرین و به یادماندنی
آداب و رسوم شب یلدای مناطق کردنشین مثل استان‌های سنندج و کرمانشاه نیز جذاب و به یادماندنی است. این شب در این استان‌ها (شه چله یا شه زمسان) خوانده می‌شود. همه افراد در چنین روزی به منزل بزرگتر خانواده مثل پدربزرگ و مادربزرگ‌ها رفته و به آن‌ها ادای احترام می‌کنند.
مردم این مناطق از شب‌های قبل خربزه‌ها در تفاله سرکه می‌خوابانند و ماحصل آن یعنی کالَک ترش را در سفره یلدایی خود جای می‌دهند. همچنین خوشه‌های انگور را از قبل نخ کرده تا برای شب یلدا خشک و آماده شود.
غذاهای شب یلدا بخش خوشایندی برای همه افراد است. انواع دلمه‌ی برگ مو، بادمجان، فلفل و بادمجان در این شب به عنوان شام انتخاب شده که لذت یلدا را دوچندان می‌کند. همچنین افراد در حیاط آتش به پا کرده و به بازی و اواز می‌پردازند. بزرگتران خانواده هم به تازه عروس‌ها یا نوه‌ها هدیه داده و برایشان عاقبت خوشی خواستارند.
شب یلدا در سیستان و بلوچستان؛ منحصر به فرد و شاد
در سیستان و بلوچستان آوازهای محلی پایه اصلی مراسمات هستند. همه اعضای خانواده از هرجایی که هستند در خانه بزرگتر خاندان جمع شده و مشغول خوش و بش می‌شوند. معمولا در این شهر شب یلدا را به نام شب چله می‌شناسند. نشستن دور کرسی، دعا و نیایش و بازگویی داستان‌های قدیمی به نام (چاک چاکر) این شب را به یاد ماندنی‌تر می‌کند.
بازی‌های متنوعی هم در یلدا اجرا می‌شود. چوک بازی یکی از پرطرفدارترین بازی‌ها در این روز است. شرکت‌کنندگان چوک بازی بیشتر از دونفر هستند و بازی با چوب درخت خرما که به هشت قسمت تقسیم شده اجرا می‌شود. داستان‌های مختلف شاهنامه تحت عنوان مراسم (شاه نومه خوانی) هم در چنین شبی روایت می‌شود که یلدا را ارزشمندتر از همیشه می‌کند. معمولا در یلدای سیستان و بلوچستان خوراکی‌های محلی مثل دانکو، چنگال، کورهل، آش سبزوک، دلگ، شیرینک، دوشو و ستو صرف می‌شود.
شب یلدا در اصفهان؛ باشکوه و گرم
بخش اعظمی از رسوم شب یلدا اصفهان مثل دید و بازدید‌ها و سفره هندوانه و انار با اقصی نقاط ایران مشترک است؛ اما بخش‌های منحصر به فردی هم دارد که این شب را جذاب‌تر کرده است. یکی از رسوم شب یلدا در این شهر (چله بزرگه و چله کوچیکه) است. چله بزرگه از روز اخر پاییز شروع شده و تا ده بهمن ادامه دارد.
چله کوچیکه هم مربوط به 10 تا 30 بهمن ماه است. در گذشته افراد با گرامیداشت این دو چله به تدریج موفق به زنده نگه داشتن روشنایی و غلبه بر تاریکی می‌شدند. همچنین آن‌ها چله را به دو بخش چله زری و عموچله تقسیم می‌کردند و معتقد بودند که چله زری و عموچله در زمستان میهمان آن‌هاست.
در شب یلدای اصفهان انگور را در فصل انگورچینی درون پارچه‌ای با ترفندهایی قرار می‌دادند که از بین نرود تا در شب یلدا ماندگار بوده و میل نمایند. این انگورها نماد باعث شیرین کام شدن و خوش خلقی افراد است. از دیگر رسوم مهم اصفهانی در این روز خوردن چلسمه یعنی انواع آجیل، گندم بوداده شده، نخود و… است. حافظ خوانی هم یکی از برنامه‌های ثابت یلداست. در این شهر همیشه تلاش می‌شود تا شب یلدا به باشکوه‌ترین شکل برگزار شده و با مصاحبت با بزرگترها محافل گرمی ایجاد می‌شود.
شب یلدا در شیراز؛ محفل شعر و ادب
در شهر شیراز هم همیشه سفره‌ی یلدایی به پا بوده و انواع خوراکی رایج مثل انار، هندوانه و آجیل در آن دیده می‌شود. از خوراکی‌های مخصوص شیراز در یلدا می‌توان به خرما، ارده، رنگینگ، انجیر، انواع آلو و قیصی اشاره کرد.
افراد این شهر هم به دلیل نزدیکی و مصاحبت گسترده با فرهنگ اصفهانی دارای چله بزرگه و چله کوچیکه هستند. در واقع با کمی دقت بین فرهنگ یلدایی شهر شیراز و اصفهان تشابهات بسیار زیادی دیده می‌شود؛ اما تفاوت‌هایی نیز هست.
مردم این شهر به حافظ شیرازی بسیار بیشتر از نقاط دیگر ایران ارادت داشته و حتما در مراسمات خود با قرائت شعرهای او، نفس خود را گرم‌تر می‌کنند. یکی از رسوم قابل توجه دیگر شهر شیراز فال کلوک است. این فال برای خانم‌هاست. در این روز هرکس در کوزه‌های مخصوص به نام کلوک یک وسیله یا نشانه‌ای قرار می‌دهد. سپس یک دختربچه باید به نوبت نشان‌ها را برداشته و بعد زنی که با شعر آشناست، به ازای هر نشانه یک شعر می‌خواند. این شعر فال هر فرد است که باید به شعر خود دقت نموده و مفهوم آن را کاوش کند.
فلسفه‌ی نمادهای شب یلدا
شب یلدا نمادهای مختلفی دارد؛ به طوریکه حتما باید از آن‌ها استفاده شود وگرنه به عقیده بسیاری از افراد یلدا شگون نخواهد داشت. اگر تا به این‌جا مقاله را مطالعه کرده باشید احتمالا متوجه خیلی از این نمادها شده‌اید. سؤال رایج بسیاری از افراد این است که فلسفه نمادهای شب یلدا چیست؟ ما سعی کرده‌ایم که به شکل خلاصه فلسفه آن‌ها را توضیح دهیم تا بهتر یلدا و مراسمات آن را درک کنید.
*هندوانه
برگزاری شب یلدا بدون تناول کردن میوه‌ای مثل هندوانه غیرممکن است. هندوانه همیشه برای افراد به عنوان یک خوراکی مهم تلقی می‌شده و بدون آن رسوم شب یلدا کامل اجرا نمی‌شود. هنداونه در حقیقت یادآور روزهای پربرکت تابستانی است و برای مردم نمادی از روزهای گرم خواهد بود. به این ترتیب قدیمیان معتقد بودند که با خوردن هندوانه، تاب آوردن سرمای زمستان ممکن می‌شود.
*انار
سال‌های درازیست که انار هم از نمادهای شب یلداست. در حقیقت انار همیشه نمادی شادی، برکت و قدردانی بوده و با تهیه نمودن آن، سفره یلدایی پربرکت خواهد شد. از سمت دیگر انار نماد خورشید هم است. با آوردن چنین عنصری بر سر سفره، گویی خورشید گرم را در چنین شب سردی فرا خوانده‌اید.
*فال حافظ
تقریبا در بیشتر نقاط ایران در شب یلدا به گرفتن فال حافظ اعتقاد داشته و حتما اشعار او را می‌خوانند. این قضیه یک سوال بزرگ در ذهن افراد به وجود اورده که چرا از میان این همه شاعر بزرگ دیگر، در چنین شبی افراد فقط به سراغ حافظ می‌روند؟ دلیل امر فوق این است که اشعار حافظ اکثرا مضامینی حاوی پند و اندرز داشته و مفاهیم آن به واقعیت نزدیک‌تر است. این امر باعث شده که مردم بیش از هر شاعر دیگری در شعرهای حافظ پند و اندرز و حتی نشانی از آینده بجویند.
*اسپند
دود کردن اسپند از رسوم مشترک شب یلدا در همه نقاط ایران است. فلسفه این کار دوری از چشم زخم و اهریمنان است. بسیاری از قدیمیان معتقد بودند که مشکلات زندگی آنان به دلیل تنگ نظری و بخل برخی از اطرافیان بوده و با دود کردن اسپند این انرژی منفی از بین می‌رود. به تدریج اسپند وارد فرهنگ شب یلدا شد تا در چنین شبی هیچ خبری از سیاهی نباشد.
بهترین هدیه‌ها برای شب یلدا
اگر دنبال بهانه‌ای برای خوشحالی خانواده یا دوستانتان هستید، شب یلدا یکی از بهترین شب‌ها برای این کار است. بهتر است که در چنین شبی هدیه متناسبی با توجه به موضوع این شب تهیه کنید؛ چرا که شب را خاطره انگیزتر می‌کند. بهترین هدیه‌های این روز عبارتند از:
مشاهده محصولات: هدیه های خاص برای شب یلدا
دیوان حافظ
از آنجاییکه حافظ خوانی پای ثابت یلداست، اولین پیشنهاد ما اهدای یک دیوان حافظ نفیس با طراحی جذاب و ارزشمند می‌باشد. اگر خانواده یا دوستانتان اهل شعر و ادب هستند، این هدیه به تنهایی باعث می‌شود که شب یلدای دلنشین‌تری را تجربه کنند.
مشاهده محصولات: هدیه های دارای دیوان حافظ
آینه نفیس
انتخاب هدیه‌های نمادین، شب یلدا را برای دیگران ماندگارتر می‌کند. آینه یک هدیه نمادین است که به معنای روشنایی بوده و باعث روشن‌تر شدن و بهتر شدن احوالات صاحب خانه می‌شود. کمتر کسی پیدا می‌شود که از دریافت یک آینه نفیس کوچک با طراحی زیبا در چنین شبی خرسند نشود؛ پس می‌توانید با خیال راحت آن را به دیگران اهدا کنید.
💥مطالعه بیشتر: دوازده هدیه جذاب برای شب یلدا
فانوس و چراغ‌های زینتی
فانوس و چراغ‌های زینتی نیز یکی از هدیه‌های پرطرفدار برای چنین روزی است. این وسیله‌ها مانند آینه نماد روشنایی بوده و میتواند هدیه‌ای فراموش نشدنی باشد. این اِلِمان‌ها در طراحی منزل هم نقش مهمی داشته و باعث جلوه بیشتر آن می‌شود.
ظروف سنتی ایرانی
تقریبا تمام اِلِمان‌های سفره شب یلدا معمولا با طراحی سنتی و اصیل ایرانی هستند. پس انتخاب یک هدیه اصیل و سنتی هم با ماهیت رسوم شب یلدا همخوانی داشته و هم به دلیل زیبایی بصری بالا باعث خوشحالی افراد می‌شود.
زعفران و چای ایرانی
زعفران و چای ایرانی دو خوراکی باارزش و نفیس بوده که می‌توان به افراد مختلف در مناسبت‌ها ایرانی اهدا نمود. این دو پیشنهاد میتواند برای هدیه یلدا به تازه عروس‌ها، هدیه سازمانی و حتی هدیه مدیریتی بهترین پیشنهاد باشد؛ چرا که چای و زعفران ارزشی فراتر از خوراکی داشته و بخش قابل توجهی از فرهنگ ایرانی را به دوش می‌کشد. در کنار این موضوع اهدای چنین هدیه‌ای به منزله اهدای عنصری طبیعی است و برای افرادی که به دنبال مواد خوراکی طبیعی و سالم هستند، یک انتخاب بی‌نظیر است. توجه کنید که پکیجینگ بخصوص در چنین هدیه‌هایی از اهمیت بالایی برخوردار است.
مشاهده محصولات: پک های کادویی زعفران
انواع آجیل
در اقصی نقاط ایران انواع آجیل در سفره‌های یلدایی دیده می‌شود، پس میتواند یکی از انتخاب‌های خوب به عنوان هدیه باشد. علاوه بر این آجیل قیمت نسبتا بالایی داشته و از نظر مادی ارزشمند است که به عنوان یک هدیه انتخاب آن را برایتان مطمئن‌تر می‌کند. آجیل جزو دسته هدایای رسمی هم قرار می‌گیرد که می‌توانید در رویدادهای کاری در شب یلدا آن را به کارکنانتان اهدا کنید.
مشاهده محصولات: پک آجیل سازمانی
آیا شب یلدا فقط در ایران جشن گرفته می‌شود؟
در بسیاری از فرهنگ‌های دیگر هم شروع فصل سرما بهانه‌ایست تا برای برکت روزی و رسیدن به روشنایی بهاری جشن گرفته شود. جالب است بدانید که شب یلدا فقط از رسوم سنتی ایرانیان نبوده و در برخی دیگر از کشورها هم پاس داشته می‌شود.
کشورهایی مثل آذربایجان، پاکستان، افغانستان، بولیوی، روسیه و حتی انگلیس اولین روز زمستان را جشن می‌گیرند. در این کشورها هم مانند ایران آداب و رسوم مختلفی نسبت به این روز وجود دارد. مثلا در انگلیس یک راهپیمایی توسط افراد فانوس به دست برگزار شده یا در روسیه مردم به دعاخواندن و درست کردن شیرینی‌های مخصوص مشغول می‌شوند.
رسوم شب یلدا در کشورهای مختلف معمولا ارتباط مستقیمی با فرهنگ غذایی، تاریخ و عقاید مردم آن منطقه دارد. به همین خاطر یک تنوع قابل توجه در این رابطه در هر کشوری دیده می‌شود.
